Ա. Ս. Պուշկինի անվան Կերպարվեստի Պետական Թանգարանի Էրեբունիի
մ.թ.ա. VIII-IV դ.դ. որմնանկարների հավաքածուի վերականգնման ու վերակառուցման նախագիծ

Ա. Ս Պուշկինի անվան Կերպարվեստի Պետական Թանգարանի Էրեբունի ամրոցի որմնանկարների հավաքածուի պատմությունը

Անդրկովկասի Ուրարտու(Վանի թագավորություն) պետությունը (մ.թ. ա.IX-VI դարեր), որ միավորել է Հայկական լեռնաշխարհի տարածքը Սևանա լճից դեպի հարավ և հարավ-արևելք,մ.թ.ա.I հազարամյակում առաջատար տեղ է գրավել Մերձավոր Արևելքի հզոր տերությունների շարքում: Իր ծաղկման շրջանին Ուրարտուն հասնում է Արգիշտի I արքայի (մ.թ.ա.786-764թթ.)իշխանության տարիներին, երբ նա իր թագավորության հյուսիսային սահմանների մոտ հիմնադրում է մի ամուր կենտրոն՝ Էրեբունի քաղաք- ամրոցը:Էրեբունին, որ ներկայումս ուրարտական մշակույթի կարևոր հուշարձան է, իր պատմության ընթացքում դարձավ Հայաստանի ներկայիս մայրաքաղաք՝Երևանի հնագույն պատմական «միջուկը»:

ՀՍՍՀ ԳԱ Հնագիտության և Ազգագրության ինստիտուտի և Ա. Ս Պուշկինի անվան Կերպարվեստի Պետական Թանգարանի համատեղ կանոնավոր հնագիտական պեղումները Արին-բերդ բլուրի վրա սկսվեցին 1952 թվին՝ Բ.Բ. Պիոտրովսկու ընդհանուր գիտական ղեկավարությամբ: Նախնական աշխատանքների արդյունքում հնագետները բլուրի վրա բացեցին ուրարտական շրջանի պարիսպների հզոր ավերակներ, որոնք հնարավորություն տվեցին հաստատել ավելի վաղ հայտնաբերված Արգիշտի I–ի արձանագրությունում հիշատակված Էրեբունի ամրոցի և Արին-բերդում բացված ուրարտական ամրոցի նույնությունը:

Ավելի քան երկու տասնամյակ(1952-1973թթ.) տևած պեղումների ընթացքում հնագետները բացահայտեցին հարուստ ճարտարապետական համալիր, բաղկացած պալատական, տաճարային, ինչպես նաև տնտեսական շինություններից: Հատկանշական է, որ նույնիսկ Ուրարտուի անկումից հետո, կյանքը Էրեբունիում չի դադարել: Աքեմենյան իշխանության ժամանակաշրջանում( մ.թ.ա.VI-Ivդդ.) նախկին ուրարտական ամրոցը վերակառուցվել է որպես Աքեմենյան սատրապության կառավարման կենտրոն՝ պալատ-ապադանայով և կրակի տաճարով՝ Խալդիի տաճարի և Իվարշա աստծուն նվիրված «սոսի» կոչվող տաճարների տեղում:

Հայտնաբերվեցին նաև պալատների և տաճարների պատերը ի սկզբանե ծածկող ճոխ որմնանկարների հատվածներ:Չնայած իրենց մասնակի պահպանվածությանը, նրանք իրենցից ներկայացնում են մշակութային մեծ արժեք: Նմուշների մեծ մասը վերաբերվում է ուրարտական շրջանին, թեպետ բացառված չէ, որ որոշ գործեր կարող էին ստեղծվել ավելի ուշ, Աքեմենյան ժամանակաշրջանում: Վերջինս առանձնակի կարևոր է հայկական բուն կերպարվեստի դպրոցի զարգացման պատմության ուսումնասիրության համար: Պահպանված որմնանկարները եղել են միջնաբերդի գավիթի պատերին, Արգիշտի I- ի պալատի պատերին, Խալդի և Իվարշա աստվածների տաճարից(«Սոսի»): Ցավոք սրտի, կերպարվեստի բոլոր նմուշները հայտնաբերվել են ծեփվածքի առանձին կտորների ձևով, ընդ որում՝«երեսնիվար» թափված կտորների մասերը ավելի շուտ պահպանվել են դաջվածքի ձևով: Այնուհանդերձ, հաշվի առնելով գտածոների «տարիքը»(2800),հայտնաբերված հատվածները հնարավորություն են տալիս ոչ միայն ուսումնասիրել ուրարտական գեղանկարչության առանձնահատկությունները, այլև վերականգնել որմնանախշերի առանձին համադրություններ:

Ներկը քսվում էր սպիտակ սվաղի չոր և բարակ շերտին,որը ծածկում էր մանր ծղոտ պարունակող, անմիջապես հում աղյուսից շարված պատը փակող կոպիտ ծեփվածքը: Նախշերի վառ գունաշարը կազմված էր երկնագույն, կապույտ, կարմիր, կանաչ, օխրայի և այլ գույներից, բնական և արհեստական պիգմենտներից: Գունային հագեցվածությունը ստեղծվում էր կրկնակի և ավելի շերտեր քսելով: Ամենաբնորող գուներանգը հորինվածքների ընդհանուր կառույցի համար կարմիրի և կապույտի համադրությունն է: Որմնանկարի ստեղծման աշխատանքը բաղկացած էր երկու փուլից. հատուկ քանոններով պատի վրա դրոշմվում էր ընդհանուր ուրվագիծը, այնուհետև, ստացված «ցանցը» լցվում էր զարդանախշերով և դիցապատկերներով: Արդյունքում՝ որմնանկարչությունը պահպանում էր որոշակի համաչափություն՝ սերտ կապված ճարտարապետության օրենքների հետ:

Էրեբունիի որմնանկարների հորինվածքային թեմաները կարելի է բաժանել երկու խմբի. ծիսական և աշխարհիկ տեսարաններ: Առաջին խմբին են պատկանում աստվածների, սրբազան կենդանիների, կենաց ծառերի պատկերները(Խալդիի տաճար, «Սոսի» տաճար,Արգիշտիի պալատի փոքր ու սյունազարդ դահլիճները): Իրենց պատկերման խիստ կանոնակարգով այդ խումբը պատկանում է արքունի ոճին, որը հակված է մ.թ.ա. IX-VIII դդ ասորական արվեստին(Նեմրուդ և Թիլ Բարսիպա): Երկրորդ խումբը բաղկացած է որսի տեսարաններից,անասնապահական, հողագործական պատկերներից: Այս նկարների ոճը բնորոշվում է կատարման ազատությամբ, իսկ գծապատկերները ավելի լայն գեղարվեստական անհատականություն ունեն: Բացառված չէ, որ երկրորդ խումբը կարող է պատկանել և Աքեմենյան ժամանակներին`՝VI-Vդդ., որը, իր հերթին, հենվում էր ուրարտական հարուստ ժառանգության վրա: :

Ա. Ս. Պուշկինի անվան Պետական Կերպարվեստի Թանգարանի Հին Արևելքի պատմության բաժնում պահվող այդ հավաքածուն, Հայաստանի պատմության Պետական թանգարանի և Էրեբունի արգելոց- թանգարանի հավաքածուների հետ մեկտեղ, համարվում է ամենահարուստներից հավաքածուներից մեկը: